Pijn zonder strijd

Waarom blijven we ronddraaien in dezelfde neerwaartse spiraal van vechten tegen pijn? We weten toch dat het niet werkt? De neiging om chronische pijn te onderdrukken, vermijden en controleren komt uit een heel diep gelegen gedeelte van je hersenen. Dat is het hersengebied dat heel sterk gericht is op overleven. Tijdens honderdduizend jaar evolutie heeft de mens allerlei extreme levensbedreigende situaties doorstaan zoals natuurrampen en de confrontatie met sabeltandtijgers, beren of de wolharige mammoet. We hebben geleerd niet het onderspit te delven als we met de dood werden bedreigd. Onze geest leerde zich instellen op overleven! Niet gedood worden! Door gevaren haarfijn in de smiezen te houden en dan te vluchten, vechten of juist even muisstil achter een bosje te blijven zitten, wist het menselijk ras uiteindelijk te overleven en zich te ontwikkelen tot wat het nu is. Dit mechanisme is verankerd in de diepere delen van onze hersenen en wordt nog steeds vrijwel automatisch ingeschakeld bij mogelijk gevaar, ook bij pijn. Onze geest beschouwt pijn als een direct gevaar. Als je in je overlevingsstand (vechtstand) staat, kun je pijn zelfs geheel uit je bewustzijn bannen. Denk maar eens aan soldaten die op het slagveld gewoon doorvechten ondanks een ernstige verwonding. Zolang ze vechten, voelen ze niets. Een ander voorbeeld is de sporter die met een blessure doorspeelt en pas na het fluitsignaal de pijn voelt. We kunnen pijn tijdelijk uitschakelen in geval van nood of als we iets ontzettend graag willen bereiken. Daarna komt hij direct of indirect weer terug. Het vechten, vluchten of verstijven bij gevaar is onderdeel van ons stresssysteem. Overleven betekent dat je stresssysteem wordt aangezet. Stress maakt ons alert en helpt ons om gevaar te onderkennen en dan de juiste reactie te vertonen. Ook nu in onze huidige maatschappij het gevaar van sabeltandtijgers en mammoeten allang geweken is, reageren we toch eerst met stress. We gaan vechten, vluchten of verstijven bij onverwachte problemen met een collega, of onze partner, of wanneer we te laat zijn voor de bus. Na honderdduizend jaar evolutie zegt je geest nu niet ineens: ‘O, wacht eens even. Ik leef niet meer in een grot met wilde dieren om me heen. Ik zit hier lekker veilig in een centraal verwarmd huis. Ik hoef dat signaal van “kijk uit anders wordt je verslonden” niet meer te geven’. Zo werken de hersenen niet. Als je pijn ervaart, geven je hersenen nog steeds het diepgewortelde signaal ‘ren weg anders pakt de pijn je’ of ‘vecht anders ben je er geweest’. Ook bij langdurige pijn volgen we automatisch deze weg. We schakelen de pijn automatisch uit zodra we denken in gevaar te zijn. Als we wel bij de pijn stilstaan, komt automatisch de boodschap ‘kijk uit gevaar!’ en voor we het weten onderdrukken we de pijn, we gaan vechten of vluchten of we verstijven. Chronische pijn benaderen we als een sabeltandtijger: zorgen dat je er zo snel mogelijk vandoor gaat anders ben je je leven niet zeker.

Veel mensen krijgen na een lang en frustrerend behandeltraject te horen: ‘U zult er mee moeten leren leven’. Vaak wordt daar dan niet bij uitgelegd hoe. Het klinkt als het eind van het verhaal: ‘Wij geven het op, bekijkt u het verder maar’. Maar de boodschap ‘u zult er mee moeten leren leven’ zou eigenlijk het begin van het verhaal moeten zijn. Het is een vaardigheid en een houding die heel veel om het lijf heeft en heel veel mogelijkheden biedt! De eerste stappen bestaan uit onderkennen dat je vecht en het besef dat je daarmee kunt stoppen.

Bereid zijn om pijn te ervaren is een keus. Je kunt het niet een beetje doen of een beetje proberen. Je doet het of je doet het niet. Het is te vergelijken met ‘proberen je huid aan te raken’. Doe het maar eens. Raak je huid niet echt aan, maar probeer het een beetje aan te raken. Dat gaat niet! Je kunt je huid aanraken of niet aanraken maar je kunt niet proberen hem een beetje aan te raken. Het is dus een keus, net als bij pijn. Je bent bereid om pijn te ervaren of niet. Je geest reageert vast met ‘ja, maar ’. Het is alsof je een contract tekent en je geest vraagt waar de ontsnappingsclausule is. Je bent dan eigenlijk niet helemaal bereid om pijn te ervaren. Maar bereidheid kent maar twee opties: ja of nee en geen ‘misschien’. Het is niet een kwestie van ‘dat zien we morgen of volgende week wel weer’. Bereidheid gaat over nu.

Verzet tegen pijn heeft misschien wel een groot gedeelte van je leven verbruikt. Voor stilstaan bij levenswaarden was geen ruimte. Dat deed je misschien hooguit als een dierbare overleed. Dan was het alsof je de vraag werd voorgehouden: Waar draait het in jouw leven eigenlijk om? Chronische pijn confronteert je ook met deze vraag. Je brein drukt die vraag liever naar de achtergrond onder het mom van ‘eerst moet die pijn weg, dan kijken we wel verder’. Je brein wil nu eenmaal eerst controle krijgen en zo blijf je in het gevecht hangen en raakt je leven in het slop.

Pijngedachten zijn er in allerlei geuren, kleuren en formaten: gedachten die eindeloos pijn analyseren, gedachten die zeggen dat je de pijn links moet laten liggen, gedachten die zeggen dat pijn een verschrikkelijke ramp is en ga zo maar door. Sommige pijngedachten staan prominent vooraan in de etalage van je geest en andere staan op een plekje achterin. Met veel van die gedachten hoeven we verder niets. Ze gaan en ze komen en het is voldoende te constateren ‘daar is er weer zo een’. De vraag waar het steeds om draait is: Helpt een gedachte mij te leven in de richting van mijn levenswaarden? Of stuurt deze gedachte mij een doodlopend straatje in (zoals de gedachte ‘het is toch hopeloos’)? Je kunt het vergelijken met winkelen in de supermarkt. Als je wilt thuiskomen met een product dat echt een zinvolle bijdrage is aan je huishouden moet je goed in gedachten houden: niet alles wat ze daar aanbieden heb ik nodig! Soms lijkt het ter plekke ineens of je chocopasta hard nodig hebt, terwijl thuis nog nooit is gebleken dat chocopasta een bijdrage levert aan een gezond en prettig leven. Maar nu deze chocopasta prominent in de winkel staat opgesteld met reuze reclameborden over hoe gezond, goedkoop en gemakkelijk smeerbaar hij is, lijkt het ineens of je hem niet mag missen. Als je alles gelooft wat de reclames suggereren en wat de winkelier je zegt, kom je boodschappenwagentjes te kort.