Bewust zien en zijn ’ 2

De persoonlijke ervaringen die we vrije wil noemen of bewuste waarneming of bewuste emotie, kunnen zeer bloemrijk worden beschreven en men kan er vrij mystiek over doen. Dat is in de wereldliteratuur, de filosofie en de esoterie dan ook op grote schaal gebeurd. Mogelijk verklaart dit waarom het onderwerp ‘bewustzijn’ voor wetenschappelijk onderzoek gedurende lange tijd taboe is geweest. De natuurwetenschap houdt zich vooral bezig met toetsbare theorieën gebaseerd op meetbare en repliceerbare verschijnselen. Neurowetenschappelijk bewustzijnsonderzoek richt zich dan ook op meetbare en repliceerbare aspecten van de persoonlijke ervaringen. Daartoe ziet men af van alle metafysica en beschouwt men bewuste ervaring als een van de eigenschappen van een bepaald soort hersenactiviteit. Lichtquanta (fotonen) worden, zoals bekend, soms als deeltje en soms als trilling opgevat. De fysica wijdt daar verder geen metafysische overpeinzingen aan maar beschrijft deze eigenschappen en de omstandigheden waaronder ze optreden zo nauwkeurig mogelijk. Men is tevreden als daardoor alle bekende lichtverschijnselen kwantitatief kunnen worden beschreven en men noemt die beschrijving dan een ‘verklaring’. Dat voor een lichtdeeltje de tijd stilstaat moge tijdens het borreigesprek gek lijken, zolang het perfect past in theorieën die tot precieze (liefst onwaarschijnlijk lijkende) voorspellingen leiden die nog kloppen ook, is de zaak wetenschappelijk gezien rond. Geen mens kan ons vertellen wat de ‘aard’ (essentie) van fotonen, de zwaartekracht of de oerknal is. Dergelijk gebrek aan intuïtief begrip is gelukkig nooit een belemmering geweest voor wetenschappelijke vorderingen, dus waarom zouden we dat dan wel accepteren voor het bewustzijn? Bewustzijn zal ik gewoon als eigenschap van bepaalde (niet alle!) hersenprocessen opvatten. Soms kan men hersenwerking het beste beschrijven in termen van actiepotentialen, soms in termen van ‘de wijze waarop activiteit aanvoelt’ voor de eigenaar van het brein. Dit eigenschapsdualisme voor bewuste hersenprocessen is analoog aan de complementariteitstheorie voor fotonen en verlost ons, althans voorlopig, van wetenschappelijke puzzels zonder het borrelgesprek over de essentie van het bewustzijn (of van fotonen) te elimineren. We beroepen ons gewoon op een wetenschappelijk feit, namelijk dat de bewuste ervaringen bepaalde soorten neuronale activiteit covariëren. Uitgaande van dit feit kan men nagaan welke activiteiten onder welke omstandigheden met welke hersenprocessen covariëren en hoe ze dat doen. Dat bedoel ik met neurowetenschappelijk bewustzijnsonderzoek. …